Połaniec

Trzecim przystankiem w ramach cyklu turystyczno-historycznego „Znane, nieznane” jest miejscowość, która obok najbardziej znanych - Krakowa, Racławic i Maciejowic, jest kolejnym miejscem na mapie Polski kojarzonym z postacią Tadeusza Kościuszki. Historię swojej miejscowości oraz sposobów kultywowania pamięci o Kościuszce opisuje Barbara Jaguś – studentka I roku II stopnia kierunku Turystyka Historyczna i Dziedzictwo Kulturowe.

Połaniec to miasto leżące w województwie świętokrzyskim, w powiecie staszowskim. Swój wkład w historię Polski zawdzięcza postaci Tadeusza Kościuszki, który w maju 1794 roku, w trakcie trwania insurekcji kościuszkowskiej przybył do Połańca i rozbił w tym miejscu obóz warowny.

Insurekcja kościuszkowska, znana również jako powstanie kościuszkowskie z 1794 r., była polskim powstaniem narodowym przeciwko Rosji i Prusom. Wybuch powstania w głównej mierze spowodowany był II rozbiorem Polski i rządami władz Targowicy, które pod dyktando posła rosyjskiego przeprowadziły likwidację Konstytucji 3 Maja, a także dokonywały wielu grabieży, połączonych z represjami politycznymi. Powstanie narodowe było ściśle przygotowane od 1792 roku przez koła patriotyczne w kraju, jak i na emigracji, które od pewnego czasu kierowały rozgałęzionym spiskiem. Wybuch powstania przyspieszyła dodatkowo prowokacyjna redukcja wojska polskiego (o 50%), zarządzona przez dowódcę wojsk rosyjskich I.A. Igelströma, a także przymusowy werbunek zredukowanych żołnierzy do armii rosyjskiej i pruskiej, jak również aresztowania wśród warszawskich sprzysiężonych.

Uroczysty akt powstania został wygłoszony 24 marca 1794 roku na krakowskim rynku, mocą którego T. Kościuszko został proklamowany Najwyższym Naczelnikiem powstania. Pod główną wodzą Kościuszki i wojsk Antoniego Madalińskiego, tysiące zwerbowanych żołnierzy i kosynierów stoczyły w początku trwania insurekcji, zwycięską bitwę pod Racławicami (4 kwietnia 1794 r.), która w późniejszych okresach upamiętniona została przez znanych malarzy: Jana Matejkę „ Kościuszko pod Racławicami” i Józefa Chełmońskiego „Modlitwa przed bitwą”.

Historia Połańca związana jest z dalszym przebiegiem insurekcji. W maju 1794 r. Tadeusz Kościuszko podążając ku Warszawie, napotyka 11 tysięczną armię generała Fiodora Denisowa, która zamknęła mu dalszą drogę w kierunku stolicy. Liczące wtedy ok. 7 tysięczne wojsko kościuszkowskie rozbija pod Połańcem obóz, w którym oceniając swe siły na zbyt małe, by przełamać wojska nieprzyjaciela, czeka na przybycie i połączenie się oddziału z wojskiem generała Grochowskiego. Zorganizowanie obozu w tym miejscu, nie było wcale przypadkowe, ponieważ Połaniec i jego okolice stanowiły dogodne położenie strategiczne dla polskich działań wojennych – z jednej strony obóz osłonięty był przez Wisłę , z drugiej przez las .

Wątek połaniecki w dziejach insurekcji kościuszkowskiej zasłyną jednak z dość licznie wydawanych przez Kościuszkę dokumentów dotyczących istotnych kwestii powstańczych. Ze względu na sprawy, których owe dokumenty dotyczą, można podzielić je na trzy grupy: dokumenty kierowane do duchowieństwa różnych obrządków w sprawie powstania, dokumenty dotyczące organizacji władz powstania i rekrutacji żołnierzy oraz dokumenty w sprawie włościan.

Na największą uwagę zasługuje pismo wydane 7 maja 1794 r. tzw. „Uniwersał Połaniecki”,, którego pełna nazwa brzmiała: „Uniwersał urządzający powinności gruntowe włościan i zapewniający dla nich skuteczną opiekę rządową, bezpieczeństwo własności i sprawiedliwość w komisjach porządkowych”. Głównym powodem wydania uniwersału była chęć przeciwstawienia się propagandzie moskiewskiej, ale także zwerbowanie ochotniczych oddziałów składających się z kosynierów czy pańszczyźnianych chłopów. Dokument ograniczał na czas powstania wymiar pańszczyzny i zapowiadał zniesienie poddaństwa osobistego. Oprócz tego zapewniał chłopom nieusuwalność z gruntów. Likwidując sądową władzę panów nad chłopami, Uniwersał wprowadzał także urząd dozorcy. Miał on być urzędnikiem państwowym reprezentującym sprawy chłopskie. Niestety po upadku powstania uniwersał został unieważniony. Mimo umożliwienia chłopom walkę w powstaniu, nie przetrwał upadku Rzeczypospolitej i nie wpłynął znacząco na poprawę ich sytuacji. W XIX wieku stał się symbolem walki o poprawę sytuacji chłopów.

Dalsze dzieje insurekcji związane są z licznymi bitwami, które w większości dla oddziałów kościuszkowskich kończyły się klęską. (6 czerwca pod Szczekocinami, 8 czerwca pod Chełmem, 15 czerwca – kapitulacja Krakowa, lipiec – oblężenie Warszawy przez sprzymierzone wojska pruskie i rosyjskie). Do sukcesów zalicza się zdobycie przez powstańców Bydgoszczy, która wspomagana była przez oddziały Henryka Dąbrowskiego.Ostatnim zrywem insurekcji była bitwa pod Maciejowicami (10 października), w której ranny Tadeusz Kościuszko dostał się do rosyjskiej niewoli. 16 listopada 1794 roku pod Radoszycami nastąpiło ostateczne rozwiązanie oddziałów powstańczych przez naczelnika Tomasza Wawrzeckiego i kapitulacja przed gen. Fiodorem Denisowem. Po upadku powstania Austria, Prusy i Rosja dokonały 1795 III rozbioru Polski.

Trwające ponad 8 miesięcy powstanie określa się jako ostatnią próbą ratowania Rzeczypospolitej. Objęło ono swym zasięgiem prawie wszystkie dzielnice ówczesnego państwa polskiego. Strona polska zmobilizowała wówczas do walki około 150 000 ludzi, z tego blisko 100 000 do służby w oddziałach regularnych, 50 000 służyło w milicji i pospolitym ruszeniu. Powstanie miało także ogromny wpływ na rozwój polskiej myśli politycznej. Próby Kościuszki wciągnięcia do walki mas ludowych i radykalizm społeczny tworzyły tradycję nurtu lewicowego polskich ruchów wolnościowych, łączących walkę o niepodległość z programem reform społecznych.

Współcześnie pamięć o Tadeuszu Kościuszce i wydarzeniach z 1794 roku symbolizują liczne pamiątki, które znajdują się na terenie miasta, wśród których należy wymienić:

- Kopiec Kościuszki i Skarpa Wiślana

Kopiec usypany został w 1917 r. w setną rocznicę śmierci Naczelnika. Obecnie przyjmuje się, że właśnie w tym miejscu Tadeusz Kościuszko ogłosił słynny Uniwersał Połaniecki. Na przestrzeni lat teren samego kopca i jego okolic został zagospodarowywany przez władze miasta i obecnie stanowi jedno z najbardziej popularnych miejsc spacerów Połańczan.

- Pamiątkowy krzyż - kaplica św. Mikołaja

Pamiątkowy krzyż mieści się na górze Winnickiej tuż obok Kopca Kościuszki. Według podań, w tym miejscu ,obok nieistniejącej już kaplicy św. Mikołaja, mieścił się barak będący główną kwaterą Kościuszki. Do dziś jednak nie zachowały się żadne pamiątki potwierdzające owe podania.

- Pomnik Kościuszki

Pomnik Kościuszki znajduje się między ul. Żapniowską i Bartosza Głowackiego. Odsłonięcie pomnika przypadło na obchody 190. rocznicy Ogłoszenia Uniwersału Połanieckiego w 1984 r. Autorem granitowego pomnika Naczelnika jest rzeźbiarz Adam Myjak.

- Galeria Kościuszkowska

Inicjatywę stworzenia galerii Kościuszkowskiej podjęto z okazji obchodów 190. rocznicy ogłoszenia Uniwersału Połanieckiego. W dniu 13 października 1984 roku w Szkole Podstawowej w Połańcu nastąpiło uroczyste otwarcie Galerii Kościuszkowskiej. Pierwsze prace do galerii wykonali artyści plastycy zrzeszeni w Pracowni Sztuk Plastycznych w Tarnobrzegu. Wystawę tę wzbogaciła także ekspozycja reprodukcji Panoramy Racławickiej, portretów wodzów powstania kościuszkowskiego oraz rysunków przedstawiających uposażenie kościuszkowców. Obecnie eksponaty Galerii Kościuszkowskiej wzbogaca także pokaźna kolekcja medali okolicznościowych i dość duży księgozbiór dotyczący tematyki kościuszkowskiej.

- Dąb w Ruszczy

Pamiątkowy głaz upamiętniający przybycie oddziałów Kościuszki w 1794 r pod Połaniec, znajduje się w pobliskiej wsi Ruszcza, obok jednego z okazalszych dębów w okolicy.

Na przestrzeni lat pamięć o Tadeuszu Kościuszce kształtowała się także poprzez nadawanie różnym miejscom imienia lub patrona Kościuszki. Dzięki takim działaniom w mieście znajduje się m.in.: ul. Tadeusza Kościuszki, Szkoła Podstawowa im. T. Kościuszki, pawilon sklepowy Uniwersał.

Ponadto pamięć o Kościuszce i budowanie lokalnej tożsamości na podstawie wydarzeń z 1794 r. przyczyniły się również do organizowania stałych wydarzeń o charakterze kulturalnym w kalendarium miasta. Co roku w pierwszej połowie maja pod nazwą „Dni Połańca” organizowane są liczne wydarzenia kulturalne oraz sportowe. Działania utrwalające pamięć o Naczelniku wspiera również działające od ponad 30 lat Towarzystwo Kościuszkowskie oraz Regiment Kosynierzy. Stowarzyszenie organizuje wiele imprez nie tylko o charakterze patriotycznym i historycznym, ale również i kulturalno-sportowym.

Autorka tekstu i zdjęć:

Barbara Jaguś